Помнiм, шануем, ганарымся
Наша артылерыя страляла дакладна. На галовы гітлераўцаў было аьрушана тысяча тон металу.
Да канца артылерыйская падрыхтоўкі сапёры пабудавалі масты цераз Проню, па якіх артылерыя перапраўлялася на заходні бераг ракі. У далейшым артылерыя падтрымлівала сваіх агнём наступаючыя часці нашых войск.
Баявыя дзеянні авіяцыі
Авіяцыйнае забеспячэнне наступальнай аперацыі па прарыве абароны нямецка-фашысцкіх войск на Проні і фарсіраванні Дняпра здзяйснялася 4-й паветранай арміяй, якой камандаваў генерал-палкоўнік авіяцыі К.А. Вяршынін. У склад арміі ўваходзілі 230-я і 233-я штурмавыя авіяцыйныя дывізіі (196 штурмавікоў Іл-2), 229-я і 309-я знішчальныя авіяцыйныя дывізіі (121 бамбардзіроўшчык ПО-2) і 164-ы гвардзейскі разведвальны авіяцыйны полк (18 самалётаў).
Напярэдадні аперацыі авіяцыя прыкрывала перагрупіроўку і сканцэнтраванне войск, вяла разведку праціўніка і праводзіла фатаграфаванне яго абароны.
У ноч на 23.6.1944 г. была праведзена авіяцыйная падрыхтоўка наступлення. На працягу ўсёй ночы бамбардзіроўшчыкі наносілі ўдар по баявых парадках праціўніка, раён баявых пазіцый артылерыі і мінамётаў, абарончых збудаваннях і вузлах супраціўлення. Кожны бамбардзіровачны полк атрымліваў канкрэтнае заданне і наносіў удары па праціўніку ў адпаведнасці з планам начных баявых дзеянняў авіяцыі. Удары па цэлях наносіліся 3 эшалонамі. У 22 гадзіны 50 хвілін 22 чэрвеня нанёс удар 1-ы эшалон, які скінуў асколачна-фугасныя і запальныя бомбы, у выніку чаго ў раёнах цэляў узніклі пажары. На гэтыя пажары арыентаваліся самалёты 2-га эшалона. Пасля гэтага пачалі дзейнічаць бамбардзіроўшчыкі асноўнага, 3-га эшалона. На працягу усёй ночы яны наносілі ўдары па цэлях праціўніка. Перад світанкам быў нанесены моцны ўдар па вузлах абароны 1-й пазіцыі. Усяго на працягу ночы авіяцыя зрабіла 619 самалётавылетаў. У выніку налётаў праціўнік панёс значныя страты – яго сістэма агню была парушана.
Для забеспячэння фарсіравання р. Проня і прарыву галоўнай паласы абароны праціўніка штурмавая авіяцыя наносіла ўдары па агнявых пазіцыях артылерыі і мінамётаў, агнявых кропках і жывой сіле гітлераўцаў. Пасля фарсіровання Проні і прарыву галоўнай паласы абароны праціўніка штурмавікі падтрымалі наступленне стралковых корпусаў, а таксама наносілі ўдары па падыходзячых рэзервах нямецкіх войск. Знішчальная авіяцыя ўтрымлівала перавагу ў паветры, прыкрывала пераправы цераз Проню і баявыя парадкі войск, а таксама забяспечвала баявую дзейнасць штурмавікоў.
Баявыя дзеянні артылерыі
На ўчастку прарыву шырынёй 12 км было сканцэнтравана 2159 гармат і мінамётаў, 343 устаноўкі рэактыўнай артылерыі. У сярэднім на 1 км прыходзілася 180 гармат і мінамётаў. Для стральбы прамой наводкай было выдзелена 337 гармат.
У 9 гадзін раніцы 23.6.1944 г. пачалася артылерыйская прыхоўка, якая працягвалася 2 гадзіны. На працягу першых 10 мін. артпадрыхтоўкі быў зроблены агнявы налёт па абароне праціўніка на глыбіню на 6 км. Найбольш моцна агонь вёўся па 1-й пазіцыі, дзе сканцэнтравалася асноўная колькасць жывой сілы і агнявых сродкаў. Дальнабойная артылерыя падаўляла артылерыйскія і мінамётныя батарэі праціўніка, наносіла ўдары па яго штабах, вузлах сувязі і раёнах размяшчэння рэзерваў. Затым на працягу 65 мін. артылерыя вяла агонь на падаўленне і разбурэнне. 82-мм і 120-мм мінамёты і 76-мм гарматы ў гэты час рабілі праходы ў згрувашчваннях з дроту. Гарматы, якія былі выдзелены для стральбы прамой наводкай, вялі агонь па цэлях, якія былі разведаны раней. Пасля гэтага 5-хвілінны агнявы налёт па 1-й і 2-й траншэях, пасля чаго артылерыя вяла агонь па цэлях у глыбіні абароны праціўніка.
У час 1-га агнявога налёту перадавыя падраздзяленні стралковых палкоў падышлі да Проні і пад прыкрыццём моцнага агню артылерыі фарсіравалі яе. Калі артылерыя перанесла агонь у глыбіню, яны захапілі 1-ю траншэю, затым 2-ю, а месцамі і 3-ю траншэю праціўніка. Такім чынам, у перыяд артылерыйскай падрыхтоўкі перадавыя падраздзяленні палкоў паспяхова фарсіравалі Проню, захапілі плацдармы і сварылі спрыяльныя ўмовы для фарсіравання ракі галоўнымі сіламі палкоў.
Агонь нашай артылерыі быў даволі эфектыўны. У выніку артылерыйскай падрыхтоўкі было разбурана 14 дзотаў, 72 бліндажы, 14 назіральных пунктаў, знішчана 12 штурмавых гармат, 48 палявых гармат, 89 кулямётаў і звыш 1000 салдат і афіцэраў, 25 мінамётных батарэй, 16 асобных гармат, 6 штурмавых гармат і 84 кулямёты.
Наша артылерыя страляла дакладна. На галовы гітлераўцаў было аьрушана тысяча тон металу.
Да канца артылерыйская падрыхтоўкі сапёры пабудавалі масты цераз Проню, па якіх артылерыя перапраўлялася на заходні бераг ракі. У далейшым артылерыя падтрымлівала сваіх агнём наступаючыя часці нашых войск.
Лётчыцы 46-га начнога
лёгкабамбардзіровачнага авіяпалка
Баявыя дзеянні бранятанкавых войск
Да пачатку аперацыі 42-я армія мела 2 танкавыя брыгады, танкавы полк, 2 цяжкіх і 5 лёгкіх самаходна-артылерыйскіх установак. Гэта не шмат. Таму ўсе танкі і значная частка самаходна-артылерыйскіх установак былі сканцэнтраваны на напрамку галоўнага ўдару, у паласе наступлення 81-га і 70-га стралковых корпусаў. 69-ы ўзмоцнены толькі 1 лёгкім самаходна-артылерыйскім палком. 62-і стралковы корпус, які наступаў на левым флангу арміі, атрымаў на ўзмацненне танкавы і самаходна-артылерыйскі палкі і меў шчыльнасць 13 танкаў і самаходак на 1 км прарыву.
У ноч перад атакай з 22 на 23 чэрвеня танкавыя і самаходна-артылерыйскія часці выйшлі на зыходныя пазіцыі, якія былі абсталяваны за 1-1,5 км ад Проні. Галоўнай іх задачай з’яўлялася знішчэнне пяхоты, гармат і мінамётаў праціўніка і забеспячэнне руху наступаючай пяхоты на ўсю глыбіню абароны.
За 30 хвілін да заканчэння артпадрыхтоўкі танкі і САУ падышлі да месцаў пераправы цераз Проню. Пры пераправе цераз Проню і яе пойму танкі і самаходныя гарматы сустрэліся з шэрагам цяжкасцей. Не ўсе масты вытрымаліся, часткі іх пасля некалькіх танкаў разбурылася, тыя танкі, што пераправіліся, заселі ў балоцістай пойме ракі. Гэта прывяло да таго, што ў першы час наступлення пяхота прасоўвалася без падтрымкі танкаў, гэта замарудзіла тэмпы наступлення. На некаторых участках фронту праціўнік выкарыстаў гэтыя абсталяванні і прадпрыняў контратакі. З падыходам танкаў, з дапамогай артылерыі і авіацыі контратакі праціўніка былі адбіты, і далейшае наступленне ішло больш паспяхова. Асабліва цяжкі бой быў каля в Засценкі. Тут гітлераўцы зрабілі некалькі контратак. Воіны 113-га стралковага палка, артылерысты і танкісты адбілі ўсе контратакі.
Інжынернае забеспячэнне аперацыі
Да пачатку аперацыі 49-я армія мела 26 сапёрных і інжынерна-сапёрных батальёнаў і 4 пантонна-маставых батальёны. Кожнаму стралковаму корпусу было перададзена па 1 пантонна-маставым батальёне і па 1-2 сапёрных батальёны.
Інжынернае забеспячэнне фарсіравання Проні было асноўнай і галоўнейшай задачай інжынерных войск на 1-м этапе наступальнай аперацыі. Неабходна было забяспечыць адначасовасць атакі пяхоты і танкаў на ўсім участку прарыву. Для выканання гэтай задачы неабходна было падрыхтаваць і своечасова абсталяваць дастатковую колькасць мастоў і перапраў.
Для пераправы танкаў, артылерыі і аўтатранспарту было пабудавана 9 мастоў цераз Проню, а для пяхоты – 72 штурмавыя пешаходныя масткі. Элементы мастоў рахтаваліся з мясцовага матэрыялу ў лесе за 5-7 км ад ракі, і па начах непракметна подвозілася да месцаў пераправаў. У ноч на 23 чэрвеня ў асноўным была закончана зборка мастоў, палепшаны спускі да перапраў на левым беразе Проні, абсталяваны брады, а на ўчастку 81-га стралковага корпуса быў зроблены штучны брод з 4500 мяшкоў з каменнямі і пяском.
У выніку праведзенай інжынернымі войскамі вялікай работы былі створаны неабходныя ўмовы для хуткага фарсіравання Проні на шырокім фронце і для адначасовай атакі пярэдняга краю абароны праціўніка. Акрамя будаўніцтва мастоў інжынерныя войскі выканалі вялікі аб’ём работ па інжынернай падрыхтоўцы заходняга раёна – выкапана шмат траншэй і хадоў зносін, абсталяваны агнявыя пазіцыі для артылерыі і мінамётаў, назіральныя для артылерыі і мінамётаў, назіральныя пункты, пад’язныя дарогі і іншае.
Арганізацыя ўзаемадзеяння
Поспех аперацыі шмат у чым залежаў ад арганізацыі ўзаемадзеяння войск пры прарыве абароны праціўніка на рацэ Проня. Улічваючы гэта, камандуючы арміі І.Ц. Грышын дакладна паставіў задачы корпусам, пазначыў участкі фарсіравання ракі, узгадніў дзеянні стралковых корпусаў паміж сабой, а таксама з артылерыяй, авіяцыяй і інжынернымі войскамі. Улічваючы, што прарыў падрыхтаванай абароны праціўніка адбываўся з фарсіравання ракі, камандуючы арміяй удзяліў вялікую ўвагу арганізацыі ўзаемадзеяння інжынерных войск з пяхотай, танкамі і артылерыяй.
Такая работа была праведзена ў стралковых, а таксама артылерыйскіх і іншых часцях і падраздзяленнях.
Войскі сувязі забяспечвалі ўстойлівую сувязь ва ўсіх звеннях кіравання на ўсю глыбіню аперацыі, а таксама з тылам.
Прарыў патрабаваў не толькі вялізнага напражэння фізічных і маральных сіл наступаючых войск, але і вялікіх матэрыяльных затарат. Планам матэрыяльнага забеспячэння аперацыі прадугледжвалася падвозка вялікай колькасці боепрыпасаў, гаручага і харчавання. Да пачатку наступлення план матэрыяльнага забеспячэння аперацыі быў выкананы, а па асобных відах боепрыпасаў нават перавыкананы. Створаныя да пачатку аперацыі запасы матэрыяльных сродкаў у войсках і на складах поўнасцю забяспечвалі вядзенне наступальнай аперацыі.
Прарыў абароны праціўніка на р. Проня быў дасканала спланаваны і паспяхова здзейснены.
Подзвіг разведчыкаў
З успамінаў гвардыі падпалкоўніка ў запасе А. Бачурына
Гэта было ў 2-й палавіне кастрычніка 1943 г. Наш полк зрабіў марш у раён мястэчка Дрыбін. Перад наступленнем адзін стралковы батальён праводзіў разведку боем. Трэба было выявіць сістэму абароны ворага на правым беразе р. Проня на захад ад Дрыбіна і захапіць палоннага.
Роце лейтынанта Панцеляймона Алгазына трэба было фарсіраваць раку і весці баі. Афіцэр Алгазын – сібірак. Шыракаплечы, мускулісты, ён лічыўся вопытным камандзірам. Дзеянні роты Алгызіна падтрымлівалі кулямёты ўзвода Генадзя Хлебнікава, а таксама разведчыкі батальёна – маладыя, энергічныя і бясстрашныя камсамольцы з Забайкалля і Сібіры, якія з дзяцінства палюбілі неабсяжныя лясы, хуткія рэкі, крутыя сопкі.
У таёжных сёлах рэдка знойдзеш дом, дзе б не было паляўнічага. Сяржант Мікалай Кожын з малых гадоў навучыўся валодаць стрэльбай, не адну сотню кіламетраў ён прайшоў па лясных дарогах, калі працаваў бурыльшчыкам у экпедыцыі. Жыццё у тайзе зрабіла яго дружным, смелым. Калі прыйшоў у полк, ён адразу папрасіўся ў разведчыкі. Просьбу Кожына задаволілі. Ён авалодваў сакрэтамі разведчыка. Яго назначылі камандзірам аддзялення разведкі. Даручалі яму самыя цяжкія заданні.
У “госці” да гітлераўцаў Мікалай хадзіў часта. Хадзіў не адзін, а з баявымі сябрамі. Любілі яго байцы за смеласць у баі, за шчырасць і душэўнасць. Камсамольцы выбралі яго камсоргам роты, членам бюро камсамола батальёна. Гэтым даверам ён вельмі даражыў і на справе апраўдаваў. У яго аддзяленні былі смелыя байцы. Адзін з іх 18-гадовы сібірак Анатоль Шыйкін. З малых гадоў Анатоль бываў у тайзе. Бацька, удзельнік грамадзянская вайны, выхаваў у яго ўпартасць, захапленне спортам, паляваннем. Гэтыя рысы і спатрэбіліся маладому разведчыку на вайне.
Справа разведчыка звязана з рызыкай, небяспекай. Але яна была яму па душы. А наогул, Шэйкін гаварыў мала. Затое з цеплынёй ён успамінаў свае школьныя гады, сяброў.
“Я вельмі ўдзячны сваёй школе, - гаварыў ён. – Яна прывіла мне гарачую любоў да Радзімы. Я ніколі не забуду сваю любімую настаўніцу Валянціну Іванаўну Осіпаву”.
Іван Елізараў, Фёдар Ульянаў – хлопцы адзін да аднаго падабраліся ў разведку. Аб іх палку гаварылі: “Мацней сібіракоў няма людзей на свеце”. І гэта сапраўды так. Жыццё ў суровым краі зрабіла іх моцнымі і вынослівымі. Знаходжанне ў разведцы патрабавала высокага напружання ўсіх маральных і фізічных сіл. Ім даводзілася сустракацца з мноствам нечаканасцей, складаных задач. Каб не разгубіцца, атрымаць перамогу, патрэбна жалезная вытрымка, стальная воля, уменне падпарадкаваць свае пачуцці розуму, загаду. Гэтымі якасцямі валодалі нашы маладыя разведчыкі.
Ноч на 18 лістапада выдалася добрая. Дзьмуў рэзкі парывісты вецер. Снег сляпіў вочы, і ўсё хавалася за белай паласой завірухі. Такое надвор’е любяць разведчыкі.
-А што рускім падабаецца, то фашістам – смерць, - казаў Шэйкін.
Сапёры пад камандаваннем сяржанта Рыгора Антонава – калгасніка з Крычаўскага раёна – падпаўзлі да берага і пачалі рабіць праходы ў мінных палях. Працавалі хутка і ў той жа час з аўтаматычнай дакладнасцю. У руках 3-метровыя шасты з прымацаванымі да іх канцоў штыкамі. Утыкаюць штыком у зямлю, і калі сталь бесперашкодна ўваходзіць туды, то шасты вымаюць, каб праз 20-30 см уваткнуць у дрогое месца. Калі штык упіраецца, то сапёры імгненна кладуцца і чакаюць некалькі хвілін. Калі выбуху няма, падпаўзаюць да тога месца, дзе быў уваткнуты штык, разграбаюць снег і выцягваюць міну ў драўлянай абалонцы. Напрактыкаванае вока Антонава не прапускае нічога, што можа хаваць у сябе смерць, а навостраны слых напружана ловіць у навушніках кожную павышаную нотку, якая паведамляе аб небяспецы. І вось міны зняты на абодвах берагах. Праз праходы разведчыкі паглыбляюцца ў стан ворага, а за імі рота Алгазына. Нечакана вецер даносіць нейкія гукі. Афіцэр Алгазын ацаніў абстаноўку і прыняў правільнае рашэнне: кулямётчыкаў Генадзя Хлебнікава паставіў у засаду, а разведчыкаў Кожына накіраваў паўзком наперад.
Навокал цішыня. Каля 40 немецкіх салдат, ухутаных ад ветру, нічога не падазраючы, ішлі насустрач сваёй смерці. Разведчыкі ў маскіровачных халатах папаўзлі да сцяжынкі. Было холадна, але людзі спацелі.
- Стой! Рукі ўгору! – крыкнуў Елізараў, калі першая група фашыстскіх салдат параўнялася з разведчыкамі. Раптоўна воклік напалохаў немцаў, і яны кінуліся уцякаць. Шэйкін схапіў аднаго гітлераўца і пацягнуў у кусты. Немец настолькі спалохаўся, што пачаў ікаць. Двух гітлераўцаў дагналі Кожын і Ульянаў. Апамятаўся нямецкі унтэр-афіцэр і схапіўся за аўтамат. Елізараў апярэдзіў яго і прашыў кароткай чаргой. Пачалася страляніна. Не раздумываючы, Елізараў кінуў у бок ворага супрацьтанкавую гранату, якую заўсёды меў пры сабе. На снезе засталося некалькі варожых трупаў. У стане гітлераўцаў перапалашыліся. Іх артылерыя і мінамёты пачалі беспарадковую страляніну. Гэта было менавіта тое, што патрэбна Алгазыну, які знаходзіўся з ротай на правым беразе ракі. Яму якраз неабходна было выявіць сісітэму ворожага агню.
Калі заціхла артылерыя, немцы кінуліся да ракі, каб адрэзаць адыход нашым разведчыкам, але наткнуліся на засаду кулямётчыкаў Хлебнікава. Разлік сяржанта Аркадзя Кадушкіна ў той момант быў каля самага берага. Убачыўшы людзей, насцярожыліся. У цемры не разбярэш – ці вораг, ці свой.
- Стой, хто ідзе? – упаўголаса пытае сяржант.
- Свае, - даносіцца ў адказ.
Аднак па інтанацыі голасу сяржант адчувае, што гэта чужыя. Ён імгненна падрыхтаваў аўтамат. 4 чалавекі з групы нямецкіх разведчыкаў, якія ішлі наперадзе, разгубіліся. Аўтаматы трамалі напагатове, але не ведалі, адкуль іх чакае небяспека. Яны не вызначылі па голасе месцахнаходжанне нашай засады. Затое сяржант на фоне белага поля добра бачыў 4 сілуэты. Немцы пачалі асцярожна набліжацца. Раптам нечакана для іх застрачыў аўтамат. Двух сяржант застрэліў на ўпор, трэці параніў яго. Тады сяржант знішчыў яго, 4-ы гітлеравец убачыў, што справа дрэнная, пусціўся наўцёкі.
-
Не ўцячэш!” – упэўнена сказаў сяржант. – Нам палонныя таксама
патрэбны.
Рота Алгазына добра выканала пастаўленую задачу. Яна забяспечыла палку падрыхтоўку да наступлення. А. Бачурын.
Мой полк у баях на Проні і Басі
З успамінаў былога камандзіра 459-га стралковага палка 42-й стралковай дывізіі падпалкоўніка ў адстаўцы Міхаіла Антонавіча Казлова.
М.А.Казлоў 1912г.нараджэння. У 42-й стралковай дывізіі камандаваў стралковым батальёнам з лістапада 1941 г. да снежня 1942 г., са студзеня да кастрычніка 1943 намеснік камандіра 459-га стралковага палка, з лістапада 1943 г. да 9 мая 1945 г. – камандзір 459-га палка.
Полк атрымаў задачу фарсіраваць Проню і наступаць у напрамку вёскі Дабрэйкі для захопу плацдарма на заходнім беразе Дняпра. Пры падыходзе да Проні праціўнік адкрыў агонь з ўсіх відаў зброі. Полк залёгі пачаў рыхтавацца да наступлення.
24 чэрвеня 1944 г. ў 6 гадзін раніцы пасля арпадрыхтоўкі байцы на платах і лодках фарсіравалі Проню, замацаваліся на яе заходнім беразе, але развіць наступленне не змаглі. Праціўнік падцягнуў рэзервы і перайшоў у контратаку. Полк вымушаны вярнуцца на зыходны рубеж. Было вырашана атакаваць праціўніка ноччу: без артпадрыхтоўкі перайсці раку ўброд, а кулямёты, мінамёты і артылерыю пераправіць на лодках і плытах.
У гадзіну ночы полк перайшоў у наступленне. Пры падыходзе да 1-й траншэі з крыкам “Ура!” адкрылі агонь з усіх відаў зброі, атакавалі праціўніка і знішчалі яго штыком і прыкладам.
Праціўнік пакінуў свае пазіцыі. Полк пачаў праследаваць праціўніка і 25 чэрвеня падышоў да р. Бася. Праціўнік сустрэў агнём з заходняга берага. Нам прыйшлося падцягнуць увесь асабовы састаў палка да ўсходняга берага Басі і рыхтавацца да штурму праціўніка ў начных умовах.
У 24 гадзіны 25 чэрвеня 1944 г. без артпадрыхтоўкі перайшлі ў атаку на пазіцыі праціўніка. Праціўнік адступіў да Дняпра. Мы пачалі яго праследаваць і ў 5 гадзін раніцы 26 чэрвеня 1944 г. выйшлі да Дняпра і пачалі фарсіраваць раку ў раёне вёскі Дабрэйкі Шклоўскага раёна.
23 чэрвеня 1944 г. пачалася Беларуская наступальная аперацыя, у якой удзельнічалі тры Беларускія і 1-ы Прыбалтыйскі франты. войскі 2-га Беларускага фронту правялі Магілёўскую наступальную аперацыю, асноўную і вырашальную ролю ў якой адыграла значна ўзмоцненая 49-я армія. У яе склад уваходзілі 4 стралковыя корпусы, 11 стралковых дывізій, 42-я і 43-я танкавыя гвардзейскія брагады, 31-я і 32-я гаўбічныя артылерыйскія брыгады, 142-я, 143-я і 144-я пушачныя артылерыйскія брыгады, 2-я копрусная артылерыйская брыгада, 5-я, 13-я, 27-я знішчальныя супрацьтанкавыя брыгады, 19-я мінамётная, 4-я гвардзейская брыгада рэактыўнай артылерыі, 47-я і 49-я зенітныя дэвізіі і шэраг іншых артылерыйскіх і зенітных палкоў. Дзеянні арміі падтрымлівала 4-я паветраная армія.
У ноч на 23 чэрвеня была праведзена авіяцыйная падрыхтоўка, а раніцай – артылерыйская. Абарона праціўніка была прарвана, а передавыя часці арміі прасунуліся ў глыбіню яе на 5-8 км, а па фронце – на 12 км. Армія паспяхова развівала наступленне: перадавыя яе часці ўжо на 2-і дзень выйшлі да р.Бася і захапілі плацдармы на яе заходнім беразе. Пасля чаго з баямі прайшла да р. Раста і выйшла на аператыўны прастор.
26 чэрвеня злучэнні арміі пры актыўнай падтрымцы авіяцыі фарсіравалі Дняпро і ва ўзаемадзеянні з часцямі 50-й арміі завязалі баі на ўскраінах Магілёва. Праз 2 дні абласны цэнтр быў вызвалены.
У баях на Проні, Басі і Дняпры праявілі мужнасць, адвагу і геройства воіны 49-й арміі. Больш за 50 з іх удастоены звання Героя Савецкага Саюза. У тым ліку камандуючы генерал- лейтэнант І. Ц. Грышын, генералы І.С. Лазарэнка, М.М. Мультан, А.К. Сакольскі, А.І. Сліц, афіцэры І.М. Бандарэнка, М.І. Грыбкоў, Ю.М. Двужыльны, Ю.Ф. Зарудзін, А.А. Казакоў, М.І. Кашын, А.І. Старчанка, С.Р. Церашкевіч, сяржанты С. Адашоў, Г.І. Катарын, Ф.Дз. Касценка, П.Р. Кашчэеў, Л.А. Сяргееў, С.М. Стралкоў, А.С. Шалаеў, радавыя В.П. Рыбкін, М.М. Юдзін і іншыя.
У ходзе наступлення армія вызваліла заходнюю частку Дрыбінскага раёна, вёскі Чэрнеўка, Рудзіцы, Алюты, Даманы, Бель, Плешчыцы, Сухары, Машанакі, Масток, Мікалаеўка і шэраг іншых населеных пунктаў. 28 чэрвеня галоўныя сілы арміі фарсіравалі раку Друць і вызвалілі Бялынічы, шэраг вёсак гэтага раёна і ўзялі курс на Беразіно-Чэрвень-Смілавічы-Дзяржынск. Пасля вызвалення Мінска войскі 2-га і частка сіл 3-га Беларускіх франтоў разгарнулі баі па ліквідацыі варожых войск, акружаных на ўсход ад горада.
Армія ўдзельнічала ў баях пад Беластокам, ва Усходне-Прускай і Усходне-Памеранскай аперацыях. 4 мая 1945 г. сустрэлася на Эльбе з англійскімі войскамі.
Баявы шлях 49-й арміі
49-я армія была сфарміравана ў жніўне – верасні 1941 г. камандуючым яе быў генерал М.Р. Захаркін. Армія ўдзельнічала ў абароне Масквы, у снежні 1941г. – студені 1942 г. ў Тульскай і Калужскай, у 1942г. – у Ржэўска-Вяземскіх, у 1943г. – Смаленскай наступальных аперацыях.
У Смаленскай наступальнай аперацыі (з чэрвеня 1943г.) арміяй камандаваў ужо генерал-лейтэнант І.Ц. Грышын. 25 верасня 1943 г. яна разам з 10-й арміяй вызваліла Рослаўль. З разгромам праціўніка ў раёне Смаленска і Рослаўля войскі Заходняга і Бранскга франтоў у цесным узаемадзеянні з вайскамі Калінінскага фронту працягвалі наступленне ў напрамку Оршы і Магілёва. Войскі 49-й арміі фарсіравалі раку Сож і 26 верасня вызвалілі Хіславічы, а праз 2 дні – г. Мсціслаў. пасля чаго быў Дрыбін, і армія выйшла на раку Проня. У канцы верасня была вызвалена ўсходняя частка Дрыбінскага раёна. Спробы прарваць абарону нямецкіх войск на Проні ў раёне Дрыбіна поспеху не мелі, і армія заняла абарону.
Баявы шлях 42- й стралковай дывізіі
42-я стралковая дывізія ўдельнічала ў баях за вызваленне Смаленшчыны. У ліку першых уступіла на беларускую зямлю ў канцы верасня 1943 г. Удзельнічала ў гістарычнай бітве пад Леніна ( Горацкі раён ) у кастрычніку 1943 г.
У беларускай наступальнай аперацыі 1944 г. 42-я дывізія вяла баі на магілёўскім напрамку, уваходзіла ў састаў 69-га стралковага корпуса генерала М.М.Мультана. Магілёўская наступальная аперацыя пачалася 23 чэрвеня 1944 г. з прарыву добра ўмацаванай абароны нямецкіх войск на рацэ Проня на поўдзень ад Дрыбіна.
69-ы стралковый корпус меў задачу прарваць абарону праціўніка каля вёскі Галавічы, развіць наступленне да Дняпра, фарсіраваць раку паміж Магілёвам і Шкловам. У 1-м эшалоне была 222-я стралковая дывізія, якая прарвала абарону праціўніка на Проні, захапіла яго апорны пункт у вёсцы Галавічы і забяспечыла поспех наступлення корпуса. У бой праз баявыя парадкі 222-й была ўведзена 42-я стралковая дывізія. Яна завяршыла прарыў варожай абароны на Проні, развіла наступленне, разграміла ворага ў апорным пункце Жавань, вызваліла Чэрнеўку, захапіла плацдарм на заходнім беразе ракі Бася.
У захопе плацдарма на Басі вызначыліся воіны 459-га стралковага палка. 1-я стралковая рота пад камандаваннем старшага лейтэнанта Грыбкова Мікалая Іванавіча і 2-я рота старшага лейтэнанта Зарудзіна Юрыя Фёдаравіча першымі выйшлі да Басі, фарсіравалі раку, захапілі плацдарм каля вёскі Вуглы і 14 гадзін утрымлівалі яго да падыходу галоўных сіл дывізіі. У ноч на 25 чэрвеня дывізія фарсіравала Басю. Сапёры на працягу ночы пабудавалі мост, па якім пераправілася артылерыя. Раніцай дывізія пасля артпадрыхтоўкі атакавала праціўніка, зламала яго супраціўленне і накіравалася да Дняпра.
М.Р. Захаркін
42-я стралковая дывізія генерала Сліца першай выйшла да Дняпра, фарсіравала раку і захапіла плацдарм каля вёскі Дабрэйка. Сапёры маёра Канарчыка пабудавалі 2 масты цераз Дняпро, што забяспечыла пераправу на правы бераг ракі не толькі часцей корпуса, але і рухомай групы 49-й арміі. Раніцай 27 чэрвеня яна пераправілася цераз раку на плацдарм, захоплены 42-й дывізіяй, накіравалася да Магілёва, абышла горад з захаду і паўднёвага захаду, дасягнула шашы Магілёў- Мінск у раёне Казіміраўкі і адрэзала шляхі адыходу праціўніка ў заходнім напрамку. 28 чэрвеня Магілёў быў вызвалены ад захопнікаў.
42-я дывізія пасля паспяховага фарсіравання Дняпра 27 чэрвеня прайшла з баямі 20 км, вызваліла Лотву, Старую Водву, Лозіцы і іншыя населеныя пункты Шклоўскага раёна . Перадавыя часці з ходу фарсіравалі раку Вабіч, захапілі мост цераз раку і вызвалілі Галоўчын. Пры далейшым наступленні 28 чэрвеня дывізія выйшла да ракі Друць.
Вызваленнем Магілёва і выхадам 49-й арміі да Друці завяршылася Магілёўская наступальная аперацыя , поспех якой забяспечыла 42-я стралковая дывізія. За ўзорнае выкананне заданняў камандавання ў баях на Проні, Басі і Дняпры многія воіны дывізіі ўдастоены высокіх урадавых узнагарод.
За праяўлены гераізм у баях 15 воінаў дывізіі ўдастоены звання Героя Савецкага Саюза, у тым ліку камандзір 42-й дывізіі Сліц Антон Іванавіч, камандзір 44-га стралковага палка маёр Андрушчанка Уладзімір Кузьміч, камандзір узвода разведкі гэтага палка лейтэнант Пічугін Дзмітрый Мікалаевіч, камандзір аддзялення асобнай разведроты дывізіі старшына Шалаеў Антон Сцяфанавіч, памочнік камандзіра ўзвода 455-га стралковага палка старшы сяржант Кашчэеў Павел Рыгоравіч, камандзір стралковай роты 459-га стралковага палка старшы лейтэнант Грыбкоў Мікалай Іванавіч, камандзір узвода гэтай роты лейтэнант Данілаў Міхаіл Іванавіч, камандзір кулямётнага аддзялення гэтай роты старшы сяржант Кастэнка Фёдар Дзмітрыевіч і радавы Юдзін Мікалай Мікалаевіч, камандзір 2-й стралковай роты Зарудзін Юрый Фёдаравіч, яго камандзір аддзялення Адашаў Салі, камандзір 3-га стралковага батальёна 459-га палка капітан Бандарэнка Іван Максімавіч, намеснік камандзіра батальёна капітан Ермалаеў Феагент Піліпавіч, камандзір стралковай роты старшы лейтэнант Церашкевіч Сяргей Рыгоравіч, парторг 459-га палка маёр Кашын Мікалай Іванавіч.
Сустрэча ветэранаў-вызваліцеляў у Дрыбінскай школе
Першая стралковая рота
З успамінаў М.І. Грыбкова, камандзіра роты, Героя Савецкага Саюза.
23 чэрвеня 1944 г. пасля моцнай авіяцыйнай і артылерыйскай падрыхтовак 222-я стралковая дывізія нашага 69-га стралковага корпуса, якая наступала ў 1-м эшалоне, прарвала абарону праціўніка на р.Проня ў раёне галавічы і прасунулася на глыбіню 6 – 8 км. Прыкладна ў 4 гадзіны дня рушыла наперад і наша 42-я дывізія. Мы атрымалі загад прайсці праз баявыя парадкі 222-й дывізіі і праследаваць далей фашысцкія войскі.
459-ы стралковы полк пачаў наступленне 2 батальёнамі. Наш батальён наступаў ланцугом. 1-я рота была на правым фланзе батальёна. Яна была накіроўваючай. У мяне меўся тэлефон ад камандзіра батальёна. 2-я і 3-я роты дубліровалі дзеянні маёй роты і падтрымлівалі са мной сувязь сувязнымі. Напрамак наступлення на в.Жавань.
Прайшоўшы баявыя парадкі 222-й стралковай дывізіі, мы хутка зламалі супраціўленне праціўніка і пачалі праследваць яго. Атрымліваю загад камандзтра батальёна капітана Лукіна ўстанавіць сувязь з суседам з правага боку. Па маім загадзе камандзір 1-га ўзвода гвардыі лейтэнант Данілаў высылае аддзяленне аўтаматчыкаў на чале са сваім памочнікам старшым сяржантам Кастэнкам. Праз 30-40 хвілін Кастэнка вярнуўся і далажыў, што суседа з правага боку няма, але заўважана многа слядоў ад танкаў.
Рухаемся далей. На змярканні ў пералеску я ўбачыў 4 танкі, якія рухаліся паралельна нам. Загадваю Кастэнку прасунуцца ўправа і звязацца з танкістамі, удакладняць абстаноўку. А сам у бінокль разглядваю танкі. Бачу крайні ад нас танк паварочвае ў наш бок гармату. Стрэл, і непадалёку ад мяне ў баявых парадках нашай роты разрываецца снарад. Паранены кулямётчык.
– Немцы – дакладвае Кастэнка. Дык гэта ўжо і без дакладу відаць, што яны.
Імгненна прымаю рашэнне: імклівым кідком выйсці з-пад абстрэлу і заняць вышыню, што наперадзе нас. Занялі вышыню і арганізоўваем кругавую абарону. Салдаты паспешна акопваюцца. Узвод бранябойшчыкаў лейтэнанта Даматыркі наблізіўся да танкаў. Некалькімі залпамі з процітанкавых ружжаў атака нямецкіх танкаў адбіта. Мы акопваемся, мяркуючы, што нямецкія танкі прытаіліся ў хмызняку і на досквіту разам з пяхотай атакуюць нас.
Але атака адбылася раней. Сярод ночы фашысцкія аўтаматчыкі адкрылі моцны агонь і кінуліся ў атаку. З нашага боку яны сустрэлі больш моцны агонь, панеслі вялікія страты і адышлі.
На світанні 24 чэрвеня правялі разведку: танкаў і аўтаматчыкаў перад намі няма. Далажыў абстаноўку камандаванню і атрымаў загад: накарміць людзей, рухацца далей наперад, выбіць праціўніка з в.жавань і ў далейшым наступаць на Чэрнеўку. Парадак наступаючых рот такі самы, што і ўчора.
Падыходзім да вёскі Жавань. Сонца толькі што ўзышло. Густыя пасевы жыта вакол вёскі дазваляюць нам непрыкметна падысці да яе. Прымаю рашэнне атакаваць праціўніка у вёсцы, весці на хаду агонь з вінтовак, аўтаматаў і ручных кулямётаў. Атака атрымалася дружнай, імклівай. Немцаў мы літаральна ашаламілі, спыніць нас яны не змаглі і ў паніцы кінуліся ўцякаць. Арганізую праследаванне. Палонных адпраўляю ў тыл пад канвоем лёгка параненных салдат. У баі за жавань асабліва вызначыліся ручныя кулямётчыкі, якіх я рыхтаваў перад наступленнем. Імкліва праследуем адступаючых фашыстаў. Настрой у маіх салдат бадзёры, прыўзняты. Удалай атакай усе задаволены. Рота амаль не панесла страт. Вызвалена яшчэ адна беларуская вёска.
Для ўзмацнення агнявой моцы нам прыдалі ўзвод процітанкавых гармат пад камандаваннем старшыны Гусейнава. Артылерысты настроены бадзера.
Перайшлі Юраўку і суседнюю вёску за рэчкай. Мясцовасць стала паніжацца. Неўзабаве перад намі паказалася Чэрнеўка – даволі вялікая вёска на беразе Басі. У цэнтры вёскі каля вялікага будынка стаяць нямецкія аўтамашыны, і немцы нешта паспешна грузяць на іх. Загадваю Гусейнаву знішчыць іх. Артылерысты хутка адкрываюць агонь, і літаральна праз некалькі імгненняў загараецца адна машына, другая, трэццяя. Фашысцкія салдаты разбягаюцца, кідаючы машыны і склады.
Рэхам пракацілася “Ура!”. Ланцугі нашых байцоў уліваюцца на вуліцы Чэрнеўкі. Мы выйшлі на бераг Басі. Тут мы ўбачылі, што вялікі мост праз раку спачатку паволі прыўзняўся, пасля імкліва ўзляцеў угору, а пасля пачуўся аглушальны выбух – гэта немцы, адышоўшы за Басю, узарвалі мост на дарозе Расна – Магілёў.
На заходнем беразе ў іх была загадзя падрыхтавана другая паласа абароны, дзе яны разлічвалі затрымаць наступленне нашых войск. Сюды яны і кінулі свае рэзервы і часці з іншых участкаў фронту. Нашым перадавым падраздзяленням неабхлдна было ў што б там ні стала захапіць плацдарм на заходнім беразе Басі, каб забяспечыць фарсіраванне ракі галоўнымі сіламі дывізіі.
Загадваю Гусейнаву шукаць брод. Знайшлі. Пераходзім раку. З левага боку ад нас пераходзяць раку 2-я і 3-я роты нашага батальёна, а яшчэ лявей відаць ланцугі суседняга батальёна нашага палка. Але суседа з правага боку па-ранейшаму няма.
Падняўся на вышыню і убачыў, што на нас рухаецца больш за дзесятак танкаў і за імі бачна нямецкая пяхота – сілы, якія значна перавышаюць нашы. Злева ад нас з хмызняку вырваліся нямецкія танкі і рушылі на суседні батальён. Гэта здарылася так нечакана, што камандаванне не паспела арганізаваць належнага адпору гітлераўцам.
Паблізу разарваўся снарад. Загінуў санінструктар роты, паранены 1 салдат, параніла і мяне: адным асколкам у левую нагу, другім – у локаць левай рукі. І хаця адчуваўся боль ад ранення, займацца сабой не было калі. На вуліцу вёскі Чэрнеўка выйшлі нямецкія танкі і 2 роты аўтаматчыкаў. Пярэдні танк вядзе па нас агонь. Мы хутка занялі нямецкую траншэю, 2-я і 3-я роты далучыліся да нас. Занялі кругавую абарону. У гэты час да мяне падбег камандзір 2-й роты старшы лейтынант Занудзін і далажыў, што камандзір батальёна і яго намеснік выбылі са строю і што мяне, як камандзіру 1-й роты, трэба прыняць на сябе камандаванне батальёнам.
Аб’яўляю: “Батальён! Слухай маю каманду!» Cтаршаму лейтэнанту Занудзіну даручыў абарону фланга, камандзіру 3-й роты гвардыі старшаму лейтэнанту Наскову – левага фланга. Сам са сваёй ротай застаўся ў цэнтры занятай траншэі. Флангі ўмацоўваем станковымі кулямётамі процітанкавымі ружжамі. У гэты ж час да нас далучаюцца ўцалелыя салдаты 2-га батальёна.
Мы яшчэ не паспелі як след арганізаваць абарону, як гітлераўцы пайшлі ў атаку. Трэба было ў што б там ні стала адбіць іх. Падпусцілі фашыстаў на блізкую адлегласць. Завязаўся жорсткі рукапашны бой з перавышаючымі сіламі праціўніка. Лейтэнант Данілаў, яго памочнік Кастэнка, радавы Юдзін і яшчэ 3 дзесяткі байцоў біліся прыкладамі, заціснутымі ў руку гранатамі і нават кулакамі. Гітлераўцаў было ў 3 – 4 разы больш. На Юдзіна накінулася 7 фашыстаў, – пэўна, хацелі ўзяць яго ў палон. Яны павалілі яго, але ён моцнымі і спрытнымі прыёмамі раскідаў іх і зноў аказаўся на нагах. Гтілераўцы зноў і зноў кідаліся на яго. Трэба выручаць таварышаў. Загадваю кулямётчыкам узяць гітлераўцаў на прыцэл, а сам камандую Юдзіну і ўсім таварышам, якія ўрукапашную біліся з ворагам: “Лажыся!». Байцы зразумелі і імгненна пападалі на зямлю, я з аўтамата, кулямётчыкі з кулямёта пачалі касіць немцаў.
Атака была адбіта, Данілаў са сваімі байцамі вярнуліся ў траншэю. Аднак гітлераўцы неўзабаве зноў пайшлі ў атаку, на гэты раз з танкамі. 10 танкаў і 2 самаходныя гарматы “фердынанд» ідуць на нас. А ў нас, на жаль, няма процітанкавых гранат. У ход пайшлі проціпяхотныя гранаты. Нямецкія танкі спыніліся, спалохаўшыся выбухаў, і пачалі адыходзіць, агаліўшы сваю пяхоту. Гэта нам і трэба было – мы з усіх відаў зброі адкрылі агонь па пяхоце. Адбіта і гэта атака. Але фашысты не супакоіліся. Увесь дзень атакі гітлераўцаў ішлі адна за адной. На падмогу нам прыляцелі нашы самалёты, яны бамбілі танкі і расстрэльвалі пяхоту. Некалькі танкаў разбілі. Варожая пяхота пабегла.
14 гадзін працягваўся гэты бой з перавышаючымі сіламі праціўніка. Усе атакі праціўніка мы адбілі і нанеслі яму вялікія страты. Вечарам на дапамогу прыйшлі нашы танкі і да нас далучыліся наш 3-і батальён, які ў хуткім часе злучыўся з намі. З гэтым батальёнам прыйшоў парторг нашага палка маёр М.І.Кашын. Ён абняў мяне і ад імя камандавання палка падзякаваў усім нам за мужнасць і стойкасць.
На досвітку мы атакавалі немцаў і пагналі іх на захад.
М.І.Грыбкоў
Баявыя дзеянні 222-й Смаленскай стралковай дывізіі
на Магілеўскім напрамку 23-28 чэрвеня 1944 г.
222-я стралковыя дывізія ўваходзіла ў склад 62-га стралковага корпуса 49-й арміі 2-га Беларускага фронту.
Камандзір дывізіі палкоўнік А.Н. Юрын, начальнік штаба дывізіі палкоўнік С.М. Маісеенкаў. У склад 222-й стралковай дывізіі ўваходзілі 757-ы, 774-ы, 787-ы стралковые палкі.
Наступленне пачалося 23 чэрвеня 1944 г. Дывізія дзейнічала ў 1-м эшалоне корпуса, яна фарсіравала р. Проня па штурмавых мастках і да канца артпадрыхтоўкі заняла зыходныя пазіцыі для атакі. У 11 гадзін часці дывізіі атакавалі праціўніка, авалодалі яго пунктам Галавічы, захапілі 55 палонных. Адначасова з часцямі 222-й стралковай дывізіі перайшлі ў наступленне 2 артылерыйска-куляметныя батальены 154-га УР (умацаваны раен).
Да 12 гадзін часці 222-й стралковай дывізіі і 154 УРа завяршылі прарыў 1-й пазіцыі абароны праціўніка і з ходу атакавалі 2-ю. Гітлераўцы аказалі моцнае супраціўленне і кінуліся ў контратаку. З дапамогаў гармат суправаджэння і самаходна-артылерыйскіх установак контратака праціўніка была адбіта.
У 16 гадзін для развіцця дасягнутага поспеху і завяршэння прарыву галоўнай паласы абароны праціўніка ўступіла ў бой 42-я Смаленская стралковая дывізія пад камандаваннем полкоўніка У.А. Сліца. Зламаўшы супраціўленне праціўніка, 42-я стралковая дывізія вызваліла сяло Трылесіна.
Да канца 1-га дня наступлення часці 69-га стралковага корпуса прарвалі галоўную паласу абароны праціўніка на р. Проня і прасунуліся ўглыбіню да 6 км і пашырылі фронт прарыву да 10 км. Паспяхова дзейнічалі іншыя стралковыя карпусы і дывізіі 49-й арміі.
24 чэрвеня ў 6.30 пасля паўгадзіннай артпадрыхтоўкі войскі арміі перайшлі ў наступленне па ўсім фронце. 222-я стралковая дывізія развівала наступленне ў паўночна-заходнім, а 42-я дывізія – у заходнім накірунку. Да 11 гадзін абедзве дывізіі зламалі супраціўленне праціўніка і прасунуліся на глыбіню да 5 км. Да вечара іх перадавыя падраздзяленні подышлі да р.Бася, фарсіравалі яе і захапілі плацдарм на заходнім яе беразе.
У ноч на 25 чэрвеня галоўныя сілы арміі фарсіровалі Басю. 222-я стралковыя дывізія загадам камандуючага фронтам перададзена ў склад 33-й арміі, якая знаходзілася з правага боку ад 49-й арміі і атрымала задачу прыкрываць яе правы фланг і левы фланг 33-й арміі.
І. Стальмашонак
